[425] อามโตติ เอตฺถ อา-สทฺโท อามิส-สทฺโท วิย อุปฑฺฒปริยาโยติ อาห ‘‘อทฺธมโต’’ติ, อามโตติ วา อีสํ ทรเถน อุสฺมนา ยุตฺตมรโณ มรนฺโตติ อตฺโถฯ มียมาโน หิ อวิคตุสฺโม โหติ, น มโต วิย วิคตุสฺโมฯ เตนาห ‘‘มริตุํ อารทฺโธ โหตี’’ติฯ ตถา รูปสฺส โอธุนนํ นามสฺส โอรโต ปริวตฺตนเมวาติ อาห ‘‘โอรโต กโรถา’’ติฯ โอรโต กาตุกามสฺส ปน สํปริวตฺตนํ สนฺธุนนํ, ตํ ปน ปรโต กรณนฺติ อาห ‘‘ปรโต กโรถา’’ติฯ ปรมุขํ กตสฺส อิโต จิโต ปริวตฺตนํ นิทฺธุนนนฺติ อาห ‘‘อปราปรํ กโรถา’’ติฯ อินฺทฺริยานิ อปริภินฺนานีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ตญฺจายตนํ น ปฏิสํเวเทตี’’ติ วุตฺตํฯ

สงฺขธมอุปมาวณฺณนา

[426] สงฺขํ ธมติ, ธมาเปตีติ วา สงฺขธโมฯ อุปลาเปตฺวาติ อุปรูปริ สทฺทโยควเสน สลฺลาเปตฺวา, สทฺทยุตฺตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ตํ ปน อตฺถโต ธมนเมวาติ อาห ‘‘ธมิตฺวา’’ติฯ

อคฺคิกชฏิลอุปมาวณฺณนา

[428] อาหิโต อคฺคิ เอตสฺส อตฺถีติ อคฺคิโก, สฺวาสฺส อคฺคิกภาโว ยสฺมา อคฺคิหุตมาลาเวทิสมฺปาทเนหิ เจว อินฺธนธูมพริหิสสปฺปิเตลูปหรเณหิ พลิปุปฺผธูมคนฺธาทิอุปหาเรหิ จ ตสฺส ปยิรุปาสนาย อิจฺฉิโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อคฺคิปริจารโก’’ติฯ อายุํ ปาปุณาเปยฺยนฺติ ยถา จิรชีวี โหติ, เอวํ อายุํ ปจฺฉิมวยํ ปาเปยฺยํฯ วฑฺฒิํ คเมยฺยนฺติ สรีราวยเว, คุณาวยเว จ ผาติํ ปาเปยฺยํฯ อรณี ยุคฬนฺติ อุตฺตรารณี, อธรารณีติ อรณีทฺวยํฯ

[429] เอวนฺติ ‘‘พาโล ปายาสิราชญฺโญ’’ติอาทิปฺปกาเรนฯ ตยาติ เถรํ สนฺธาย วทติฯ วุตฺตยุตฺตการณมกฺขลกฺขเณนาติ วุตฺตยุตฺตการณสฺส มกฺขนสภาเวนฯ ยุคคฺคาหลกฺขเณนาติ สมธุรคฺคหณลกฺขเณนฯ ปลาเสนาติ ปลาเสตีติ ปลาโส, ปรสฺส คุเณ อุตฺตริตเร ฑํสิตฺวา วิย ฉฑฺเฑนฺโต อตฺตโน คุเณหิ สเม กโรตีติ อตฺโถฯ สมกรณรโส หิ ปลาโส, เตน ปลาเสนฯ

ทฺเวสตฺถวาหอุปมาวณฺณนา

[430] หริตกปตฺตนฺติ หริตพฺพปตฺตํ, อปฺปปตฺตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อนฺตมโส’’ติอาทิฯ สนฺนทฺธธนุกลาปนฺติ เอตฺถ กลาปนฺติ ตูณีรมาห, ตญฺจ สนฺนยฺหโต ธนุนา วินา น สนฺนยฺหตีติ อาห ‘‘สนฺนทฺธธนุกลาป’’นฺติฯ อาสิตฺโตทกานิ วฏุมานีติ คมนมคฺคา เจว ตํตํอุทกมคฺคา จ สมฺมเทว เทเวน ผุฏฺฐตฺตา ตหํ ตหํ ปคฺฆริตอุทก สนฺทมานอุทกาฯ เตนาห ‘‘ปริปุณฺณสลิลา มคฺคา จ กนฺทรา จา’’ติฯ

ยถาภเตนาติ สกเฏสุ ยถาฐปิเตน, ยถา ‘‘อมฺม อิโต กโรหี’’ติ วุตฺเต ฐเปสีติ อตฺโถ กรณกิริยาย กิริยาสามญฺญวาจีภาวโตฯ ตสฺมา ยถาโรปิเตน, ยถาคหิเตนาติ อตฺโถ วุตฺโตฯ

อกฺขธุตฺตกอุปมาวณฺณนา

[434] ปราชยคุฬนฺติ เยน คุเฬน, ยาย สลากาย ฐิตาย จ ปราชโย โหติ, ตํ อทสฺสนํ คเมนฺโต คิลติฯ ปชฺโชหนนฺติ ปกาเรหิ ชุหนกมฺมํฯ ตํ ปน พลิทานวเสน กรียตีติ อาห ‘‘พลิกมฺม’’นฺติฯ

สาณภาริกอุปมาวณฺณนา

[436] คามปตฺตนฺติ คาโม เอว หุตฺวา อาปชฺชิตพฺพํ, สุญฺญภาเวน อนาวสิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘วุฏฺฐิตคามปเทโส’’ติฯ คามปทนฺติ ยถา ปุริสสฺส ปาทนิกฺขิตฺตฏฺฐานํ อธิคตปริจฺเฉทํ ‘‘ปท’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ คามวาสีหิ อาวสิตฏฺฐานํ อธิคตนิวุตฺถาคารํ ‘‘คามปท’’นฺติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติฯ สุสนฺนทฺโธติ สุเขน คเหตฺวา คมนโยคฺยตาวเสน สุฏฺฐุ สชฺชิโตฯ ตํ ปน สุสชฺชนํ สุฏฺฐุ พนฺธนวเสเนวาติ อาห ‘‘สุพทฺโธ’’ติฯ

อยาทีนมฺปิ โลหภาเว สติปิ โลห-สทฺโท สาสเน ตมฺพโลเห นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘โลหนฺติ ตมฺพโลห’’นฺติฯ